Babasan jeung Paribasa | M

Mabuk pangkat Adigung, ieu aing jeneng.

Macan biungan Jelema anu teu akur jeung batur selembur.

Mageuhan cangcut tali wanda Saged rék bajoang.

Maju jurang mundur jungkrang Taya piliheun, ka ditu ka dieu pibalaieun.

Malapah gedang Malibir beula méméh nyaritakeun maksud nu saenyana.

Maléngpéng pakél ku munding, ngajul bulan ku asiwung Ngalampahkeun perkara nu moal pihasileun.

Maliding sanak Pilih kasih.

Malik ka temen Asal babanyolan tuluyna jadi enyaan.

Malik mépéh Gulang-guling lantaran henteu kuat nahan kanyeri atawa keur sakarat.

Malik rabi pindah ngawula Nganteuran dahareun ka dunungan anyar.

Malik tali (malik tambang) Malik hukum.

Malikkeun pakarang Ngalawan ka dunungan ku pakarang paméréna.

Malikkeun pangali Nu disérénan pagawéan kawajibanana, kalah nempuhkeun ka nu nyérénkeunana.

Manan léwéh mending waléh Tinimbang matak susah sorangan, mending nyarita satarabasna.

Manasina sambel jahé, top-top téwéwét Moal ujug-ujug kaala hasilna, kudu sabar.

Mandi getih Baloboran getih lantaran tatu.

Mandi oray Mandi ngan sakilat, mandi ngan sakecebes, teu maké sabun.

Mangkok emas eusi madu Jelema anu omongna, lampahna, nepi ka haténa ogé hadé.

Mangpéngkeun kuya ka leuwi Nu dititah ka lembur asalna kari-kari ngelelep teu balik deui.

Manis lambé Jangji sanggup naon-naon tapi ngan omong wungkul (kalah ka omong).

Manuk hiber ku jangjangna Jelema hirup ku akalna.

Maot ulah manggih tungtung, paéh ulah manggih béja Sing bener waktu keur hirup, supaya ulah diomongkeun upama geus maot.

Mapatahan naék ka monyét Mapatahan ka nu leuwih pinter.

Mapatahan ngojay ka meri Mapatahan ka jalma nu leuwih loba kanyahona jeung pangalamanana.

Mapay ka puhu leungeun Kasalahan jelema sok mamawa goréng ka kolotna atawa ka saluhureunana.

Maras miris Teu pati wani.

Marebutkeun (ngagugulung) balung tanpa eusi Marebutkeun perkara nu teu aya gunana.

Marebutkeun paisan kosong Marebutkeun perkara nu teu aya gunana.

Mata dijual ka peda Dilarapkeun ka nu mapaweung, nepi ka teu awas ka nu disanghareupan (mata molotot tapi teu awas)

Mata duiteun Piduit pisan.

Mata karanjang Sadeuleu-deuleuna, béngbatan, biasana lalaki ka awéwé.

Mata simeuteun Ngarasa héran, nepi ka olohok teu ngiceup-ngiceup.

Matak andel-andeleun Matak ngurangan kapercayaan nepi ka handeueul nu nitah.

Matak ibur salelembur, matak éar sajajagat Matak geunjleung jadi carita dimana-mana.

Matak muringkak (muriding) bulu punduk Matak cararengkat bulu punduk, lantaran sieun ku nu lain-lain keur nyorangan.

Matak pajauh huma Matak hésé silih anjangan atawa matak teu silih pikanyaah.

Matak tibalik aseupan Matak teu bisa nyangu.

Maung malang (maung sarungkun) Sabondoroyot atawa sakulawarga ngawangun ponggawa atawa pagawé di hiji désa, tapi dina bendéngna alahbatan jeung deungeun-deungeun haseum.

Maung ngamuk gajah meta Bancang pakéwuh.

Maung ompong, bedil kosong, karéta kosong Jalma nu boga komara mah, sanajan geus teu nyekel kakawasaan ogé teu weléh dipikasérab.

Maut ka puhu Paséa budak mamawa ka kolot.

Maut nyéré ka congona Asal beunghar, beuki kolot beuki kokoro; hirup susah pakokolot atawa ngarandapan kurang rejeki sanggeus kolot.

Mébér-mébér totopong heureut Ngajeujeuhkeun rejeki saeutik supaya mahi.

Ménta buntut Ménta deui.

Méré langgir kalieun Méré barang (duit) nu kudu diakalan heula ku nu dibéré, bari can tangtu hasilna.

Medal sila Ninggalkeun riungan lantaran ambek atawa wirang.

Melengkung beukas nyalahan Keur ngorna bageur, tapi ari geus kolot henteu eucreug; atawa nu ditaksir hadé tapi goréng jadina.

Melengkung umbul-umbulna, ngerab-ngerab bandérana Ngagambarkeun iring-iringan atawa kaayaan di tempat pésta.

Mending kendor ngagémbol tinimbang (tibatan) gancang pincang Mending kénéh lila tapi hasilna alus tibatan gancang tapi hasilna goréng.

Mending pait di heula tinimbang pait tungtungna Dina urusan jaul-beli atawa usaha kudu asak heula badami, bisi jadi pacogrégan di ahirna.

Meubeut meulit Nyarékan bari mamawa (nyabit-nyabit) ka nu lian nepi ka balukarna goréng.

Meuli teri meunang japuh Kalawan teu disangka-sangka ti saméméhna urang meunang milik anu leuwih gedé.

Meunang kopi pait Digelendeng atawa dicarékan ku dunungan.

Meunang luang tina burang Meunang pangalaman pait lantaran cilaka heula.

Meungpeun carang (ku ayakan) Api-api teu nyaho (teu nénjo), ngantep batur milampah pagawéan anu dilarang.

Meupeus keuyang Ngabudalkeun kakeuheul atawa amarah ka nu teu tuah teu dosa, tampolana kana barang, lantaran ka nu boga kasalahanana teu wani ngambek.

Miceun batok meunang coét Miceun anu goréng ku sabab hayang meunang anu alus, tapi tungtungna mah kalah meunang nu goréng deui baé.

Miceun beungeut Ngabalieur, embung pateuteup lantaran ngéwa atawa éra.

Mihapé hayam ka heulang Teu boga wiwaha, titip barang atawa harta banda ka nu geus katotol teu jujur.

Mihapékeun manéh Nyeiun pikanyaaheun jeung pikaresepeun nu dicicingan atawa nu jadi dunungan.

Milih-milih rabi, mindah-mindah rasa Ganti pamajikan sugan leuwih ngarepok.

Milik teu pahili-hili, bagja teu paala-ala Rijki mah moal patukeur. Allah anu ngarijkian sakabéh mahluk-Na.

Mindingan beungeut ku saweuy Nyimbutan rasiah sorangan nu geus kanyahoan ku batur.

Mipit kudu amit ngala kudu ménta Teu meunang cocorokot kana barang batur.

Miyuni (cara) hurang, tai ka hulu-hulu-(na) Bodo pisan.

Miyuni hayam kabiri, ngémplék jawér ngandar jangjang, kuméok éléh ku bikang Leutik burih, euweuh kawani. Tingali ogé Ngéplék jawér ngandar jangjang, miyuni hayam kabiri.

Miyuni hui kamayung Teu payaan, katoél saeutik ngambek.

Miyuni umang Teu daék ihtiar nepi ka bisa boga imah sorangan (saumur-umurna nyéwa atawa ngontrak).

Moal aya haseup mun euweuh seuneu Sagala rupa béja tangtu aya benerna, sanajan sok loba tambahan nu meunang ngaréka.

Moal ceurik ménta eusi Henteu maksa hayang dibéré atawa dieusian.

Moal ditarajéan Teu sieun, wani.

Moal jauh laukna Moal hésé piuntungeunana.

Moal mundur (ngejat) satunjang béas Teu sieun teu gimir saeutik-eutik acan.

Moal néangan jurig nu teu kadeuleu Moal nyangka ka saha-saha deui nu boga dosana, lantaran Si dadap geus katotol teu jujur.

Moal ngabéjaan indung suku Rusiah pisan, moal dibéja-béja.

Mobok manggih gorowong Eukeur mah aya maksud, ari hég aya jalan pikeun ngahasilkeun usaha nu keur dipaju.

Modal dengkul Modal mangrupa kadaék jeung tanaga wungkul, teu maké duit.

Monyét dibéré (sé)séngkéd Dibéré kasempetan komo ngahanakeun (kana kalakuan goréng)

Monyét kapalingan jagong Nu maling kapalingan, tukang tipu katipu.

Monyét ngagugulung kalapa Nyaho luarna wungkul, teu apal kana jerona.

Mopo méméh nanggung Wegah méméh pék ngalaksanakeun pagawéan.

Moro julang ngaleupaskeun peusing Ninggalkeun kauntungan nu geus tangtu, moro nu tacan puguh.

Moro taya, tinggal kaya Pakaya nu geus mukti ditinggalkeun, lantaran pindah ka tempat nu singsarwa euweuh.

Mucuk eurih (Ramo kuku awéwé) laléncop kawas pucuk eurih.

Muga sing ngaréndékéh kawas séréh, ngarandakah manan manjah Sing loba turunan.

Mukti wibawa Hirup senang sarta pada ngambeuan jeung pada ngahormat lantaran boga pangaruh.

Mulih ka jati mulang ka asal Maot, asal ti Alloh balik deui ka Alloh.

Mun di lembur kayu randu, mun di leuweung kayu dangdeur, dipaké pamikul bengkung, dipaké pangeret bingkeng, dipaké pancar teu ruhay, dipaké tihul teu hurung Jelema nu taya pupurieunana atawa araheunana, lantaran sagala pugag atawa taya kabisa.

Mun kiruh ti giran, komo ka hilirna Lamun pamingpin lampahna kurang hadé, komo nu dipingpinna.

Mun teu ngakal moal ngakeul, mun teu ngarah moal ngarih, mun teu ngoprék (ngopék) moal nyapék Lamun teu usaha/digawé moal boga dahareun.

Muncang labuh ka puhu, kebo mulih pakandangan Balik ti pangumbaraan ka tempat asal sarta teu niat ingkah deui.

Mupugkeun tai kanjut Kairan leuwih gedé ti biasa, lantaran ku ijiran moal rék kariaan deui (ngawinkeun atawa nyunatan anak bungsu).

Murag bulu bitis Teu betah cicing di imah, karesepna ngan nyaba baé.

Murah sandang murah pangan Teu kakurangan, loba pakéeun jeung dahareun (di nagara nu raharja).

Muriang teu kawayaan Kalah wowotan, teu kuat nyagga lara ati, upamana anu keur kabungbulengan (kaédanan).

Mustika pagulingan Wanoja geulis pisan.

Musuh (satru) kabuyutan Musuh di baheula nepi ka ayeuna, atawa musuh turunan kawas ucing jeung anjing.


Sumber: PEPERENIAN URANG SUNDA; (Rachmat Taufiq Hidayat, Drs. Dingding Haérudin, M.Pd., Drs. Teddy A.N. Muhtadin Darpan, S.Pd., Ali Sastramidjaja); KIBLAT 2000-2005

Ngabuburit Nonton Angklung Sered

ALAM Priangan dengan keelokan dan kekayaan alamnya yang berlimpah telah menciptakan kultur masyarakat yang senantiasa arif dalam menjaga dan mengelola alam. Untuk menjaga dan mengolahnya, tidak serta merta menekankan pada pengetahuan (teknologi) dan budaya semata, tetapi juga harus ditunjang moral yang berlandaskan agama (Islam).

Agama (Islam) yang berkembang di lingkungan masyarakat di Kampung Balandongan Ds. Sukaluyu, Kec. Mangunreja, Kab. Tasikmalaya, bukan hanya dijadikan sarana berhubungan antara manusia dengan penciptanya, Allah swt, tetapi juga menjadi penjaga perilaku dalam berhubungan dengan sesama serta mengelola alam dan lingkungan.

Kondisi seperti itu yang terus dipertahankan dan diwariskan masyarakat di Kampung Balandongan, diantaranya melalui kesenian angklung sered. Suatu kesenian yang sudah berkembang di masyarakat Mangunreja yang dikenal sangat taat menjalankan aturan dan akidah agama (Islam), seperti halnya daerah lain di Tasikmalaya, semisal Manonjaya, dan Cipasung.

Ngabuburit Nonton Angklung Sered
RETNO HY/PR

Kesenian angklung sered yang sudah ada dan berkembang sejak tahun 1908, menjadi bagian tidak terpisahkan dengan masyarakat di Punduh Sukaluyu, khususnya Kampung Balandongan. Kesenian angklung menjadi media hubungan antara masyarakat dengan alam (pertanian), juga dengan sesama manusia.

Kesenian angklung dimainkan di sela-sela bertani, bukan semata-mata untuk mengusir rasa penat. “Akan tetapi kesenian angklung saat ini menjadi media rasa syukur petani atas kesuburan dan berlimpahnya hasil pertanian yang sudah diberikan Sang Pencipta,” ungkap Ustadz Tatang Somantri, salah seorang tokoh Kamp. Balandongan, saat menyaksikan rutinitas seni angklung yang dilaksanakan masyarakat sekitar di sela-sela waktu menunggu berbuka puasa. Minggu (21/7/2013).

Memang sangat menarik menyaksikan kegiatan masyarakat Kamp. Balandongan, di saat menunggu azan Magrib berkumandang. Sebelum membersihkan diri, seusai rutinitas menggarap lahan pesawahan dan kebun, mereka menggelar seni angklung sered, yang biasa dilakukan setiap hari Sabtu atau Minggu.

Adegan Perkelahian
Permainan angklung sered diawali dengan seorang sesepuh warga yang membunyikan angklung indung dari rumah atau saung (dangau). Suara angklung tersebut dilayani warga lainnya hingga akhirnya semua warga berkumpul di lapangan.

Setelah terbagi dalam dua kelompok yang masing-masing berjumlah 10 orang, diiringi pukulan dog-dog, kendang dan goong dalam memainkan musik padung-dung, angklung sered pun dimulai. Awalnya di antara kedua kelompok tersebut menari memainkan angklung dengan cara meliuk-liuk seperti ular mengikuti pemain angklung yang memegang angklung indung.

Gerakan mengitari tanah lapang tersebut dimaksudkan untuk mengetahui kekuatan lawan. Setelah merasa saatnya melalukan penyerangan, pemain yang memegang angklung indung langsunbg ke tengah lapang dan mereka memperlihatkan jurus-jurus menyerupai perilaku hewan, semisal jurus belut, sered munding, bintih hayam, dan lainnya yang puncauknya saling bergumul (puket) dengan tetap memegang angklung hingga salah seorang di antaranya sama sekali tidak bisa bergerak karena terkunci.

Selain melakukan perkelahian dengan bergumul, pemegang angklung indung juga menunjukan kekuatan dengan saling mengadu kaki. “Gaya ini disebut ngadu bitis yang mencontoh gaya ayam sedang diadu,“ tutur Agus AW, yang untuk tesis pascasarjananya pernah melakukan penelitian tentang seni angklung sered ini selama dua tahun.

Kesenian yang mulai dikenal sejak tahun 1908 tersebut awalnya hanya berupa penanda bila ada bahaya, dan tahun 1917 hingga 1942 menjadi sarana adu jajaten (kekuatan ilmu bela diri) untuk memilih jago yang menjadi pasukan RAA Wiratanuningrat. Memasuki masa perjuangan dan mempertahankan kemerdekaan, seni angklung dijadikan sarna perjuangan, hingga tahun 1950 dan puncaknya 1987 menjadi sarana hiburan dan tradisi. Biasanya dalam sekali permainan angklung sered dilakukan sebanyak tiga babak dengan menampilkan tiga orang jago. Seperti pada Minggu (21/7/2013) itu, seusai tiga babak tanpa terasa hari mulai gelap dan azan magrib pun bergema.

Sumber: Retno HY/“Pikiran Rakyat” Selasa 23 Juli 2013

Babasan jeung Paribasa | L

Labuh diuk, tiba neundeut Sarua salahna atawa sarua cilakana.

Ladang késang Rejeki ti Allah lantaran usaha sorangan.

Laér gado Sok kabitaan ku kadaharan nu aya di batur.

Lain lantung tambuh laku, lain lentang tanpa seja (béja) Lain indit-inditan teu puguh nu dimaksud, tapi aya picaritaeun nu penting; indit bari mawa tujuan anu pasti.

Lain palid ku cikiih, lain datang ku cileuncang Lain jalma andar-andar, tapi datang ku sabab boga tujuan anu tangtu.

Lalaki kembang kamangi Lalaki nu teu bisa nyukupan kebatuhan rumah tangga.

Lalaki langit lalanang jagat Lalaki anu kasép sarta gagah perkasa.

Lali (poho) ka purwadaksina Jelema anu poho ka asal cara anu linglung, lantaran pangkat luhur atawa kabeungharan nu teu wajar.

Lali rabi, tegang pati Poho ka pamajikan jeung téga kana nyawa pikeun ngabélaan nagara jeung bangsa.

Lanca-linci luncat mulang Jalir janji, udar subaya.

Landung kandungan laér aisan Gedé timbanganana, asak hampura.

Langkung saur bahé carék Nyarita nu matak nyentug atawa anu matak nyeri kana haté batur.

Lantip budi Gancang ngarti kana maksud atawa kahayang batur sanajan henteu diucapkeun.

Lasminingrat Nu panggeulisna di sakuliah dunya.

Lauk buruk milu mijah, piritan milu endogan Pipilueun nyarita atawa ilubiung kana sarupaning urusan.

Légég lebé budi santri, ari lampah euwah-euwah Jalma jahat bisa nipu ku tindak-tanduk nu sopan.

Léléngkah halu (Budak) diajar leumpang, saléngkah-saléngkah.

Léngkah kapiceun Indit-inditan bari aya nu dimaksud tapi teu hasil, henteu beubeunangan.

Léntah darat Jelema nu sok nginjeumkeun duit maké rénten gedé.

Lésang kuras henteu bisa nyekel duit, sok béak baé.

Létah leuwih seukeut manan pedang Raheut haté ku omongan leuwih peurih karasana tibatan raheut biasa.

Legok tapak genténg kadék Loba kanyaho, loba luang pangalamanana.

Leleyep asu Acan saré enya.

Lembur matuh panglayungan, banjar karang pamidangan, nagara ancik-ancikan Lembur tempat matuh atawa cicing.

Lembur singkur, mandala singkah Tempat anu nyumput sarta jauh.

Lengkéh légé Jelema buheukeu, euweuh cangkéngan bawaning ku lintuh.

Leubeut buah héjo daun Keur meujeuhna lubak-libuk, euweuh kakurangan.

Leuleus awak Gampang dititah.

Leuleus jeujeur liat tali Gedé timbangan, sabar darana, henteu getas harupateun.

Leuleus kéjo poéna Mimitina bengis, tapi beuki lila beuki hadé.

Leumpang sakaparan-paran Teu puguh nu dijugjug.

Leumpeuh yuni Babari kapangaruhan, tara (teu) kuat nahan gogoda.

Leunggeuh cau beuleum Méméh hiji pagawéan anggeus, geus gap deui kana pagawéan séjén.

Leungit tanpa lebih, ilang tanpa karana Leungit euweuh urutna jeung teu puguh sababna, teu matak kaharti.

Leutik burih Borangan.

Leutik pucus Euweuh kawani.

Leutik ringkang gedé bugang Sipat jalma, upamana maot loba uruseunana, sumawonna mun nepi ka ajal di panyabaan.

Leuitk-leutik cabé rawit Leutik waruga tapi wanian, loba kabisa.

Leuweung gonggong simagonggong, leuweung sisumenem jati Leuweung geueuman pikakeueungeun.

Leuwi jero beunang diteuleuman, haté jelema najan déét teu kakobét Pikiran jelema mah hésé dikira kirana, boh hadéna, boh goréngna.

Lieuk euweuh ragap taya Teu boga naon-naon, malarat, taya kaboga.

Lindeuk japati Siga lindeuk tapi lingas (babandingan lindeuk piteuk).

Lindeuk piteuk Siga lindeuk tapi lingas (babandingan lindeuk japati).

Lir cai jeung minyak Teu bisa ngahiji.

Lir macan teu nangan Leumpang nu ngalénghoy atawa ngalanggéor (awéwé).

Lir nu ngababad pacing Tumerap ka nu ngéléhkeun pirang-pirang musuh ku pedang.

Loba catur tanpa bukur Kalah ka omong, buktina euweuh.

Loba teuing jaksa Loba teuing nu méré tinimbangan atawa naséhat.

Lodong kosong ngelentrung Jelema bodo nu loba omong, boga laga nurutan nu pinter.

Lolondokan Bisa nyaluyukeun diri jeung kaayaan lingkungan atawa jeung kahayang jaman.

Luhur kokopan Gumedé.

Luhur kuta gedé dunya Beunghar sarta gedé pangaruh.

Luhur pamakanan (kokopan) Gumedé.

luhur tincak Kalakuanana sok nurutan nu luhur (pangkatna) atawa nu beunghar.

Luncat mulang Omonganana teu puguh dicekel, teu bisa dipercaya.

Lungguh tutut bodo kéong, sawah sakotak kaider kabéh Siga lungguh katénjona, padahal bangor.


Sumber: PEPERENIAN URANG SUNDA; (Rachmat Taufiq Hidayat, Drs. Dingding Haérudin, M.Pd., Drs. Teddy A.N. Muhtadin Darpan, S.Pd., Ali Sastramidjaja); KIBLAT 2000-2005

Babasan jeung Paribasa | K

Ka cai diangir, batu lempar panuusan Lemah cai, bali geusan ngajadi.

Ka cai jadi saleuwi, ka darat jadi salebak (salogak) layeut, runtut-raut, salih ayunkeun (nu laki-rabi atawa nu sosobatan).

Ka hareup ngala sajeujeuh, ka tukang ngala sajeungkal Hirup ati-ati maké itungan.

Ka luhur sieun gugur, ka handap sieun cacing Taya kawani.

Ka luhur teu sirungan kahandap teu akaran taya kamajuan minangka hukumullah ka jelema doraka atawa bu sok jail ka batur.

Kabawa ku sakaba-kaba kabawakeun atawa kapangaruhan ku batur nu teu pati eucreug.

Kabedil langit (kabéntar méga) kalinglap.

Kabeureuyan mah tara ku tulang munding, tapi ku cucuk peda Cilaka mah biasana tina mokahaan urusan leutik.

Kacang poho ka lanjaran Poho ka asla wiwitan, pindah pileumpangan.

Kacanir bangban Kawiwirangan, meunang kaéra.

Kacekel bagal buntutna Katéwak luluguna.

Kaceluk ka awun-awun, kawentar ka janapria Kamashur, saréréa pada nyaho.

Kaciwit kulit kabawa daging Kabawa goréng ku kalakuan baraya anu salah, atawa milu ngarasa teu ngeunah lantaran aya baraya dihina ku batur.

Kaduhung tara ti heula Ngarasa hanjakal mah geus tangtu moal saméméh migawé kasalahan.

Kagok asor (asong) Jangji nu geus kapalang disanggupan, nepi ka kapaksa kudu dilaksanakeun.

Kahieuman bangkong Siga beunghar lantaran katitipan banda batur.

Kai teu kalis ku angin Jelema mah tara senang salalawasna, hiji waktu pasti pinanggih jeung kasusah.

Kajejek ku hakan Hasil usaha béak ku pakerluan dahareun wungkul.

Kajeun kendor, dapon (asal) ngagémbol Kajeun lila asal hasil.

Kajeun pait heula amis tungtung, manan amis heula pait tungtung leuwih hadé béjaan heula nu banggana, ti batan dibibitaan heula ku untungna, bisi ahirna kaduhung.

Kajeun panas tonggong asal tiis beuteung Kajeun teuing capé digawé ogé, asal bisa dahar kalawan cukup, teu kakurangan.

Kakeueum ku cai togé Éléh pisan ku pamajikan, nepi ka dipangnyéléwérkeun ogé cicing baé.

Kalah ka ingkig Usaha ka ditu ka dieu teu hasil.

Kalah ka ngahuntu Ngan bisa nyarita atawa pidato wungkul.

Kalapa bijil ti cungap Muka rusiah sorangan kalawan teu dihaja.

Kaliung kasiput Loba baraya nu baleunghar, sasat kalingkung.

Kandel kulit beungeut Teu boga kaéra, sabalikna tina Ipis kulit beungeut.

Kapiheulaan ngaluluh taneuh Hudang kabeurangan.

Kapipit galih, kadudut kalbu Kapincut, bogoh.

Kapiring leutik Kaisinan.

Karawu kapangku Sagala pagawéan kacabak, tur hasilna hadé; kalakon kumaha pait-peuheurna, muga-muga turunan urang mah kari ngeunahna.

Kasangga (kasuhun) kalingga murda, katampi ku asta kalih Katarimakeun, sarta dinuhunkeun pisan.

Kasép ngalénggéréng konéng Nya kasép nya ginding.

Katempuhan buntut maung Ngagantian kasusah batur.

Kakeureut ku sieup, katindih ku kari-kari Kasangka boga dosa.

Katuliskeun jurig Asal heureuy jadi enyaan.

Katurug katutuh Keur cilaka katambah-tambah ku pikasusaheun.

Kaum marhaén Somah, rayat biasa.

Kawas aul Sok ciciduh.

Kawas aeud Nya goréng nya bangor.

Kawas anjing kadempét lincar 1. Nu leutik dikaniaya ku dununganana, ari rék ngalawan teu bisa, ngan bati humandeuar baé; 2. Keukeuleuweuhan teu puguh.

Kawas anjing parebut tulang Paraséa marebutkeun barang anu teu pira.

Kawas anjing tutung buntut Berebet ka ditu berebet ka dieu, kawas nu samar polah; ijigimbrang teu daék cicing.

Kawas anu teu dibedong Kaluar-asup tara nutupkeun panto.

Kawas awi sumaér di pasir Luak-léok pikir teu pageuh tangtungan.

Kawas badak Cihéa Jelema nu leumpangna noyod siga nu degig.

Kawas bangkong (bancét) katuruban batok Jelema anu taya kanyaho lantaran sapopoéna ukur idek liher di lemburna.

Kawas bayah kuda Belél pisan, upamana samping.

Kawas beubeulahan térong Sarua sisan rupana, nu kembar.

Kawas beusi atah beuleum Geuneuk rupana bakat ku kacida ambekna.

Kawas birit sééng Hideung lestreng (kulit jelema).

Kawas bodor réog Jelema anu tingkah polahna pikaseurieun.

Kawas bueuk beunang (meunang) mabuk Ngeluk jeung teu wani ngomong, lantaran rumasa boga dosa.

Kawas bujur aseupan Diuk teu daék cicing.

Kawas (cara) cai dina daun bolang (taleus) Naséhat atawa papatah taya nyangsangna, taya nu terap.

Kawas carangka runtah Jelema nu sagala beuki jeung gembul.

Kawas careuh bulan Diwedak kandel pisan.

Kawas ciduh jeung reuhak Sarua goréngna (goréng adat).

Kawas congcorang murus Jelema (budak) anu jangkung tapi kacida begangna.

Kawas cucurut kaibunan Goréng patut, sarta pikarunyaeun.

Kawas dodol bulukan Beungeut hideung diwedakan teu rata.

Kawas dongéng Si Boséték Gunta-ganti aturan,tapi tetep taya kamajuan.

Kawas durukan huut Pibahayaeun nu teu kaciri, tapi beuki lila beuki gedé.

Kawas gaang katincak Jelema (biasana budak) nu keur garandéng, ngadadak jempé sapada harita, lantaran reuwas atawa aya nu dipikasieun ku maranéhna.

Kawas gateuw Teu bisa liar lantaran kasakit, atawa geus rarémpo, tapi ari awak lintuh.

Kawas gula jeung peueut Kacida dalitna, tara paséa, silih asih.

Kawas hayam keur kumahkar Teu daék cicing lantaran haté kaweur, atawa geus teu sabar ngadagoan nu di arep-arep.

Kawas hayam panyambungan Talamba-tolombo dina riungan lantaran euweuh nu wawuh.

Kawas heulang pateuh jangjang Méh teu bisa walakaya, lantaran teu boga nu bisa diandelkeun.

Kawas himi-himi Méh salilana babarengan duaan tara daék papisah.

Kawas jelér kasaatan Teu daék cicing, gawéna ngan ka ditu ka dieu.

Kawas jogjog mondok Cékcok-récok, gandéng ku nu bareng ngaromong pabedas-bedas.

Kawas ka budak rodék hulu Ngahina, kawas ka jelema nu bodo atawa kawas ka budak nu bolon kénéh.

Kawas kacang ninggang kajang Norostos capétang.

Kawas kedok bakal Rupa jelema anu goréng patut kacida.

Kawas kedok rautaneun Kacida goréng patutna kawas kedok nu can anggeus.

Kawas kuda leupas ti gedogan Ngumbar kahayang lantaran geus euweuh nu ngahalangan.

Kawas kuuk Dilarapkeun ka jelema nu saréna (ngedeng) morongkol.

Kawas langit jeung bumi Pohara bedana.

Kawas lauk asup kana bubu Teu bisa ngundurkeun diri, lantaran geus kabeungkeut ku jangji atawa sumpah.

Kawas leungeun nu palid Leungeun nu teu daék cicing, ngopépang, sagala dirampa, sagala dicabak.

Kawas nanggeuy endog beubeureumna Kacida didama-dama jeung dipusti-pustina awahing ku gedé kanyaah (inggis nu dipikanyaahna tinemu balai).

Kawas nu dipupul bayu Taya tangan pangawasa.

Kawas nu kékéd Teu bisa barangbawa.

Kawas nu mulangkeun panyiraman Boga kahayang (paménta) anu anéh cara nu keur nyiram, lantaran geus deukeut kana ajal.

Kawas pantun teu jeung kacapi Bisa mamatahan wungkul, teu bisa nyontoan.

Kawas panyeupahan lalay Lawon anu belél, kawas panyeupahan lalay.

Kawas pérah bedog rautaneun Goréng pisan.

Kawas Rama jeung Sinta Nurub cupu, nu kasep jeung nu geulis.

Kawas siraru jadi Jelema loba nu riab ka mana-mana.

Kawas tatah Teu hideng sorangan (digawé), kudu dititah (diparéntah) baé.

Kawas térong dibelah dua Dua jelema anu (méh) sarua rupana, biasanya mah budak kembar.

Kawas tikukur Nyebut ngaran sorangan ka nu anyar pinanggih.

Kawas toéd Budak beuki ngomong, célémbéng.

Kawas tunggul kahuru Jelema goréng patut.

Kawas ucing garong Jelema jahat nu sok ngaranjah imah, sakapeung bari nandasa nu boga imah.

Kawas ucing jeung anjing Dua jelema nu teu daék akur, lamun paamprok kudu baé paséa.

Kawas ucing kumareumbi Jelema nu sok resep ruwal-rawél, siga ucing nu keur kumincir.

Kawas ucing nyanding paisan Deukeut kana pimaksiateun.

Kéjo asak, angeun datang Sapagodos jeung maksud urang.

Kélék jalan Tempat anu teu gampang didatangan lantaran jauh ti jalan gedé.

Kebo mulih pakandangan Balik ka lembur sorangan sabada lila ngumbara di lembut batur.

Kembang buruan Budak anu keur meujeuhna lucu sarta geus resep ilin diburuan.

Kembang carita Jadi bahan carita nu narik perhatian dina riungan-riungan.

Kembang jalan Ungkluk.

Kembang mata (soca) Nu dipikanyaah atawa dipikaasih.

Keuna ku aén Meunang cocoba lantaran ku “panénjo” batur (loba teung nu muji).

Keuna ku lara teu keuna ku pati Bisa jadi éléh atawa tatu, tapi moal maot.

Keur béntang surem Keur apes, keur goréng milik.

Keur meujeuhna bilatung dulang Keur meujeuhna parabaneun (budak leutik), keur meujeuhna beuki dahar.

Keur meujeuhna buta tulang buta daging Keur meujeuhna bedas.

Keur meujeuhna héjo lémbok rambay carita Keur meujeuhna lubak-libuk, euweuh kakurang.

Keuyeup apu Jelema anu éléhan jeung euweuh kahayang kodomoyo, leuleumeuyeu.

Kiceupna sabedug sakali Jelema anu kacida lungguhna.

Kiruh di girang kiruh di hilir Lamun nu di luhurna geus teu balener, tangtu nu di handapna ogé sarua kitu.

Kokod monongeun Teu daékeun asak, lantaran mindeng dicabakan (bubuahan nu dipeuyeum).

Kokolot begog Ngomong teu merenah kawas kolot.

Kokoro manggih mulud, puasa manggih lebaran Makmak-mekmek,kokomoan barangdahar atawa ngumpulkeun barang nepi ka poho kautamaan.

Kokoro nyénang Nembongkeun pangaboga nu teu sabaraha lantaran hayang dipuji (jelema miskin).

Kokoro nyoso, malarat rosa, lebaran teu meuncit hayam Jelema anu kacida masakatna, sagala teu boga.

Kolot dapuran Pernah kolot nurutkeun pancakaki, sanajan umur leuwih ngora.

Kolot dina beuheung munding Kolot tapi teu boga kanyaho.

Kolot kalapa Dilarapkeun ka lalaki atawa awéwé anu umurna geus kolot, tapi masih matak kataji.

Kolot kolotok Kolot tapi euweuh kanyaho, kosong tina élmu pangaweruh.

Kolot pawongan (pawongeun) Jelema anu umurna ngora kénéh, tapi katémbongna siga geus kolot.

Koréh-koréh cok Usaha buruh leutik, hasilna ngan cukup saharitaeun.

Kotok bongkok kumorolong, kacingcalang kumarantang Jelema anu pipilueun kana hiji urusan lantaran ukur kabawakeun ku batur, lain karepna sorangan.

Kudu bisa ngeureut neundeun Kudu bisa ngajeujeuhkeun rejeki, kudu sina mapahat.

Kudu boga pikir rangkepan Ulah ujug-ujug percaya kana omongan batur anu manis.

Kudu ngukur ka kujur, nimbang ka awak Sagala rupa tingkah laku kudu luyu jeung kaayaan diri sorangan.

Kudu nyaho lautanana, kudu nyaho tatambanganana Kudu nganyahokeun adatna, kalakuanana, kangéwana (karesepna).

Kujang dua pangadékna Usaha anu ngadatangkeun dua rupa kauntungan.

Kukuh Ciburuy Teu bisa dionggét-onggét, teu daék nurut kana paham batur nu leuwih bener.

Kukuk sumpung dilawanan dada leway Sarua goréngna, nu ngambek dilawan ngambek, nu burung dilawan ku nu gélo.

Kulak canggeum (bagja awak) Milik hadé atawa goréng geus ditangtukeun ku Gusti Nu Mahasuci.

Kumaha bulé hideungna (baé) Kumaha engké baé buktina.

Kumaha ceuk nu dibendo baé Kumaha ceuk nu mingpin di luhur baé.

Kumaha geletuk batuna kejebur caina/Kumaha kecebur caina geletuk batuna baé Kumaha béhna, kumaha engke baé.

Kumaha raména pasar Ula-ilu, kumaha guyubna batur (balaréa).

Kumambang kana kersa Pangersa Pasrah kana takdir.

Kuméok (ngéok) méméh dipacok Wegah méméh ngajalankeun pagawéan.

Kumis bangbara ngaliang Kumis nu nyeseg kana liang irung.

Kurang jeujeuhan kurang ati-ati, kurang itungan.

Kurang saeundan Jelema nu teu pati jejeg pikiranana, rada gélo.

Kuru aking ngajangjawing Pohara kuruna.

Kuru cileuh kentel peujit Ngurangan saré, ngurangan dahar (tirakat), lantaran aya nu dimaksud.

Kuru kuralang-kuriling Lara sangsara kadungsang-dungsang.

Kurung batok Teu daék lunta ti lembur, jalma nu tara ka mana-mana, jadi teu loba kanyaho.


Sumber: PEPERENIAN URANG SUNDA; (Rachmat Taufiq Hidayat, Drs. Dingding Haérudin, M.Pd., Drs. Teddy A.N. Muhtadin Darpan, S.Pd., Ali Sastramidjaja); KIBLAT 2000-2005

Babasan jeung Paribasa | J

Jabung tumalapung, sabda tumapalang Milu nyarita bari ngarumasakeun taya kabisa, tapi alatan kapaksa.

Jadi cikal bugang Pangheulana kasambut di pangperangan.

Jadi kembang carita Loba nu nyaritakeun.

Jadi kulit jadi daging Jadi kabiasaan nu hésé dipiceunna.

Jadi maung malang Jelema anu dianggap jadi panghalang (lalaki ka awéwé tepi ka hésé meunang jodo).

Jadi sabiwir hiji Geus jadi caritaan jelema réa, pada muji kahadéanana.

Jadi sendén kalémékan Jadi kembang carita.

Jadi senén kalémékan Ahad kacapangan Jadi kembang carita.

Jajar pasar Sedeng atawa meujuehna (kana rupa).

Jalma notorogan Jalma nu boga laku-lampah teu pantes, pikacuaeun.

Jaman bedil sundut Jaman baheula.

Jaman cacing dua saduit Jaman baheula pisan.

Jaman tai kotok dilebuan Jaman baheula.

Jampana bugang Pasaran, wadah paranti ngogotong mayit ka kuburan.

Jampé pamaké Rupa-rupa jampé jeung tingkah laku pikeun ngahasilkeun maksud.

Jampé pipahokan Jampé atawa ajian nu maksudna supaya masuh teu nénjoeun ka urang kawas lolong.

Janget kinatelon Turunan hadé ti indung-bapa.

Jantungeun Kawas anu kasima.

Jati kasilih ku junti Pribumi kaéhékeun ku sémah.

Jauh ka bedug, anggang ka dulag (dayeuh) Dusun henteu nyaho di adat, dusun pisan.

Jauh tanah ka langit Mikahayang nu pamohalan kalaksanakeun, kacida pisan bédana.

Jauh dijugjug anggang ditéang Jauh-jauh ogé didatangan baé.

Jauh jauh panjang gagang Hanas jauh jauh ogé dijugjug ari pék teu hasil maksud.

Jawadah tutung biritna, sacarana sacarana Masyarakat di saban tempat boda tata cara séwang-séwangan.

Jejeg (jegjeg) cékér Capé balas leumpang ka ditu ka dieu.

Jelema bulung tunggal Jelema bodas pisan.

Jelema masagi (pasagi) Jelema nu loba kabisana jeung loba kabogana (teu aya kakuranganana)

Jelema pasésaan Jelema nu kungsi gélo.

Jeneng méméh pangkat Loba kahayang nu teu saimbang jeung kaayaan dirina.

Jéngkol mah aya usumna Pikeun nyindiran nu loba ékol.

Jiga tunggul kahuru Goréng patut.

Jodo pakokolot Kalaksanakeun ngawin kabogoh ti keur ngora dina umur pakokolot. Tingali ogé Ngareuntaskeun (ngarangkaskeun) dungus.

Jogjog neureuy buah loa Mikahayang perkara anu moal kasorang.

Jojodog unggah ka salu Urut badéga jadi pamajikan dunungan.

Jongjon bontos Junun kana gawé, tara kabéngbat ku naon-naon.

Jual dedet Ngajual barang setengah maksa.


Sumber: PEPERENIAN URANG SUNDA; (Rachmat Taufiq Hidayat, Drs. Dingding Haérudin, M.Pd., Drs. Teddy A.N. Muhtadin Darpan, S.Pd., Ali Sastramidjaja); KIBLAT 2000-2005

Bungah Mapag Munggah (Ramadan Urang Sunda)

TRADISI “mapag” Ramadan di tatar Pasundan menurut dosen UPI yang juga pengamat budaya, Elin Samsuri, disebut “munggah” atau “munggahan”. Secara etimologis, “munggah” atau “munggahan” berasal dari kata “unggah” yang memiliki arti “mancat” atau memasuki tempat yang agak tinggi.

Elin menuturkan, tradisi “munggahan” atau “mapag shaum” (menyambut puasa) dilakukan dengan berbagai cara. Antara lain “nadran”, “ngarewahkeun”, “kuramas”, “botram”, dan “nganteuran”.

“Nadran” dilakukan dua minggu sebelum Ramadan tiba. Dimulai dengan ritus Nisyfu Syaban berupa ngaos (membaca) Alquran semalam suntuk. Pada esok harinya dilanjutkan dengan kebiasaan ziarah.

Mereka juga berkunjung ke rumah orangtua atau yang dituakan, para sepuh, kiai, dan guru ngaji untuk meminta maaf dilakukan untuk saling ngalubarkeun dosa (membersihkan dosa) untuk menyambut puasa.

Kegiatan berikutnya ngarewahkeun atau sering disebut juga dengan sebutan mapag rewah. Berupa aktivitas saling berbagi rezeki. Tetangga yang mempunyai balong (kolam) akan ngabedahkeun (memanen) ikannya.

Di beberapa daerah seperti Sumedang, munggahan ditandai adanya kebiasan mayor, di Sukabumi botram, di Tasikmalaya bancakan, di Cianjur papajar, yaitu makan besar bersama keluarga dan sanak saudara sehari sebelum tibanya puasa. Di Sumedang terdapat istilah kental kentel, yaitu rereongan membeli kambing dengan cara anjuk ngahutang agar pada saat munggahan dapat membuat hidangan istimewa. “Yang penting semua bungah, gembira, bisa makan enak”, ujar Elin.

Sumber: Eriyanti/“Pikiran Rakyat” Senin 8 Juli 2013

Upacara Hajat Sasih untuk Kaum Lelaki

MENJELANG Ramadan, berziarah ke makam leluhur atau orang tua menjadi tradisi bagi kebanyakan umat Islam di Indonesia. Demikian juga bagi Muslim di Kampung Naga, kampung adat yang terletak di Desa Neglasari, Kecamatan Salawu, Kabupaten Tasikmalaya.

Bedanya, sebagai sebuah entitas komunitas adat yang khas, Kampung Naga tak sekadar berziarah dalam menyambut bulan penuh berkah setiap tahunnya. Ziarah terangkai dengan ngariungan atau berdoa bersama dalam tradisi yang disebut upacara hajat sasih.

Upacara tersebut merupakan upacara yang hanya digelar saat hari-hari besar agama Islam. Dalam setahun, ada enam kali upacara hajat sasih, yaitu saat Tahun Baru 1 Muharam, Maulid Nabi, Jumadil Akhir, Nisfu Sya’ban, Idulfitri, dan Iduladha.

Lantas, kapan hajat sasih menjelang Ramadan digelar? Kepala Adat Kampung Naga, Ade Suherlin mengatakan, tradisi hajat sasih menjelang Ramadan digelar sekaligus dengan Nisfu Syaban yang pada tahun ini jatuh pada akhir bulan Juni.

Nisfu Syaban menjadi momen yang dinilai penting bagi sebagian kalangan umat Islam karena sang Khalik berjanji akan mengampuni dosa dan mengabulkan permintaan bagi mereka yang mendekatkan diri dan memperbanyak doa pada malam tersebut. Nisfu Syaban juga menjadi bulan terdekat dengan Ramadan (diapit oleh Rajab dan Ramadan) sehingga tradisi upcara adat dilangsungkan bersama.

Uniknya, hajat sasih yang melibatkan warga Kampung Naga, baik yang berdomisili di dalam maupun luar kampung tersebut, hanya diikuti kaum lelaki. Pada saat itu, kaum lelaki diwajibkan mengenakan jubah putih dalam menjalankan tradisi saklar tersebut.

Sementara itu, kaum perempuan yang tidak turut berziarah maupun ngariungan, terkonsentrasi di dapur. Mereka berkewajiban menyediakan aneka makanan khususnya tumpeng. Makanan itu nantinya disajikan seusai ngariungan yang dipimpin kuncen.

Tradisi hajat sasih memang tergolong sederhana. Rangkaiannya lebih banyak bermuatan doa sebagai upaya mendekatkan diri kepada Sang Pencipta. Bagi pengunjung yang bertandang ke Kampung Naga, diperbolehkan menyaksikan dan mengabadikan upacara hajat sasih.

Namun, menurut Ade, pada momen tertentu ada semacam larangan. Itu semata-mata untuk menyempurnakan kekhusukan interaksi warga Kampung Naga dengan Tuhan yang diimaninya, Allah SWT.

Sumber: Amaliya/”Pikiran Rakyat” Senin, 8 Juli 2013

Marhaban Ya Ramadhan

Babasan jeung Paribasa | I

Ibu paré Geugeusan paré nu dihaja dijieun leuwih gedé ti geugeusan biasa, minangka indungna (baheula).

Ieu aing Jelema nu ngarasa luhur, hadé, pinter, gagah jeung sajabana ti dinya atawa adigung

Ilang-along margahina, katinggang pangpung dilebok maung, rambutna salambar, getihna satétés, ambekanana sadami, agamana darigamana (drigamana), nyérénkeun Masrahkeun sagala-galana, ilaharna diucapkeun waktu rék ngawinkeun atawa satutasna nyerahkeun.

Indit sirib Indit saréréa saeusi imah.

Indung hukum bapa darigama Papagon, aturan agama jeung nagara.

Indung lembu bapa banténg turunan jalma beunghar atawa ménak.

Indung peuting Méga hideung anu sok témbong ti peuting.

Indung suku gé moal dibéjaan niat pageuh nyekel rasiah, baraya nu landes gé moal dibéré nyaho.

Inget-inget poho Teu inget enya (kana perkara nu geus kajadian baheula).

Inggis batan maut hinis, rempan batan mesat gobang Kacida matak risina, paur pisan.

Ipis biwir Épésméér, babari ceurik.

Ipis kulit beungeut Éraan.

Ipis wiwirang Kandel kulit beungeut, kurang kaéra.

Iwak nangtang sujen Ngadeukeutan pibahayaeun, néangan picilakeun.


Sumber: PEPERENIAN URANG SUNDA; (Rachmat Taufiq Hidayat, Drs. Dingding Haérudin, M.Pd., Drs. Teddy A.N. Muhtadin Darpan, S.Pd., Ali Sastramidjaja); KIBLAT 2000-2005